روانکاوی مخالف گفتار اربابی است. این گفتار خاص قرن بیستم و بیست و یک است. حال گفتار اربابی چیست؟ گفتار اربابی باقی مانده گفتار اقتصاد بازار است. در اقتصاد بازار همه چیز کالاست؛ حتی دانش، درمان. همه چیز از مختصات بازار تبعیت دارد. بعبارتی مقوله دانش و مقوله درمان هم باید مشخصات یک کالای ایده‌آل را داشته باشند. حال یک کالای ایده آل سه مشخص دارد: با هزینه کم تولید می شود، سریع به دست مصرف کننده می رسد.. سودآوری بالایی برای تولید کنند دارد. اما روانکاوی تاکیدش بر جریان تازه ترین دستاوردهای علمی و هنر است. یک روانکاو باید تا درجات بالایی با شاخه های مختلف علوم انسانی خصوصاً ادبیات و فلسفه آشنا و دمخور باشد. تا حد امکان متون مذهبی پیرامونش را دقیقا مطالعه نماید. واقعا اشخاصی چون فروید و یا لکان در این زمینه مثال زدنی و استثناء هستند. اینها کسانی بودند که ارزش علمی روانکاوی را خیلی بالاتر از ارزش درمانی آن می دانستند. همچنین آنها به دنبال ارزش اخلاقی بودند. حال گفتیم که گفتار روانکاوی نقطه مقابل گفتار اربابی است. یعنی اینکه روانکاوی می خواهد و وظیفه خود می داند که به جای خوب زیستن(well-being) به خوب گفتن(well-saying) برسد.

خوب زیستن یعنی اینکه جامعه مدرن یک هدفی را در مقابل افرادش می گذارد و مدام به تبلیغ آن می پردازد. از مشخصات آن؛ تطابق با استانداردهای جامعه، تلاش برای کسب رفاه، تلاش برای برقراری نوع خاصی از روابط اجتماعی و .... . در واقع آنجه را که جامعه مدرن به افرادش تکلیف می کند صورت گرایی(formalisme)، همرنگی و مصرف گرایی است. اما خوب گفتن چیست؟ خوب گفتن هیچیک از این مشخصات را ندارد. خوب گفتن به معنای خوب حرف زدن نیست. خوب گفتن یعنی رابطه بین کلمات و وجود؛ رابطه بین کلمات و آنچه هستیم. خوب گفتن یعنی تغییر بنیادی در متافورهایی که خود تغییر در دیدگاه ها و تغییر در جایگاه شخص در جهان را به دنبال دارد. خوب گفتن یک دانش در مورد خود سوژه است. هدف دستیابی به نوعی رأی نهایی در مورد وجود؛ به نوعی قضاوت آخر است. حال جریان روانکاوی نه اینکه یک دانش جدید در مورد سوژه ایجاد کرد بلکه یک سوژه جدیدی را نیز به وجود می آورد. زیرا سوژه خوب گفته شده دیگر سوژه قبلی نیست. سوژه جدید؛ سوژه پرداخته شده توسط روانکاوی، یک سوژه دست آموز و یک سوژه جهانی نیست. او سوژه ای است که فکرش را تغییر داده؛ قضاوت درونی اش را تغییر داده است. او کسی است که «می داند کیست» و ارزش آن را می داند. او مسئولیت خود بودن را به گردن گرفته است. در آنالیز، ابتدا درخواست «خوب زیستن» است. بیمار در جستجوی کسی است که بتواند او را در جایگاه یک ایده آل قرار دهد. بیمار در پی ایده آلی است که به او کمک کند تا تصویر بهتری از خودش به دست آورد. پدیده انتقال موجب ساختن یک ایده آل از روانکاو می شود. گاهی اوقات این درخواست به شکل ظریف تری بروز می کند؛ درخواست دانش، برای راهنمایی. اگر روانکاو تصور کند که باید جایگاه یک ایده آل را اشغال کند و از این منظر به او پاسخ دهد، در بهترین شرایط این است که امید بیمار را در درازمدت تبدیل به یأس می کند. زیرا در شرایط واقعی، افراد روشنفکر به سادگی ایده آل خود را در انسان فانی دیگری جستجوی نمی کنند. شعارشان نیز این است؛ «هرکس باید خودش مشکلش را حل کند». دقیقاً درست است. روانکاو واقعی فقط وعده روانکاوی را می دهد. حقیقت این است که سمپتوم بیمار در ناخودآگاه خودش است. هیچ کس جز خود بیمار دسترسی به حقیقت ناخودآگاه ندارد. حقیقت در همان کلماتی نقش بسته که سوژه ادا می کند ولی خودش آنها را نمی شنود. روانکاو فقط با تعبیر دادن موجب می شود تا بیمار کلمات خودش را بلند بشنود. از همین جهت است که آنالیز چیزی برای گفتن در مورد حرف های بیمار ندارد. کار روانکاو فقط تسهیل بازگشایی ناخودآگاه و جاری شدن دانش آن است و در انتها نیز تسهیل ظهور سوژه در فراسوی دانش ناخودآگاه. حال وقتی سوژه قبول کرد که باید در ناخودآگاه خودش دنبال جواب سوالش باشد، وقتی قبول کرد که تداعی آزاد و یا حرف زدن یک طرفه (monolog) بودن هدف تنها راه رسیدن به دانش ناخودآگاه است، آن وقت درخواست و دانش تبدیل به درخواست روانکاوی شده است. این تراوشات ناخودآگاه؛ رویا، لغزش زبان، بدیهه گویی، طنز و بازی با کلمات، است که شقاق سوژه را با خودش به بیرون می تراواند. روانکاو تنها شریک جدیدی است که بیمار او را برای خود انتخاب کرده تا در کنار او از درد و رنج رهایی یابد. دوگانگی از یک رنجی که با لذتی گره خورده است(jouissance). فروید بود که خیلی زود به این دوگانگی سمپتوم پی برد. از نگاه او، آنچه برای یک سیستم مثلاً خودآگاه درد تلقی شود، برای سیستم دیگر یعنی ناخودآگاه لذت است. کلید شروع روانکاوی در این نکته است که این درد و رنج جایش را به دانش ناخودآگاه بدهد. دانشی که تنها در ناخودآگاه خود بیمار است.(کتاب دکتر کدیور) 

مصطفی محمودی قهساره

مرکز مشاوره کیمیا